Beste allemaal,
Welkom bij de vijfde editie van Niemand die het ziet; de nieuwsbrief over desinformatie, digitale dreiging en hybride oorlogsvoering. Deze nieuwsbrief is ontstaan als verdieping op de gelijknamige NPO-serie Niemand die het ziet.
Goed nieuws! Na de zomerstop gaan we vanaf september weer het land in met onze meet-ups. De eerstvolgende is op 9 september in Nijmegen. Wees erbij en koop je kaartje hier! Meer data volgen snel.
In deze editie van de nieuwsbrief zoomen we in op een thema dat de kern raakt van de serie: de uitdagingen voor de journalistiek in een tijdperk van beïnvloeding en online desinformatie.
Tijdens onze meet-up in Tilburg aan de Fontys Hogeschool - in een zaal vol met studenten journalistiek - stond dit thema ook centraal. We willen de boeiende inzichten die daaruit voortkwamen graag met jullie delen.
Verder in deze nieuwsbrief: alles over de Niemand die het ziet-workshop die we samen met het Instituut voor Beeld & Geluid ontwikkelen. En natuurlijk ook weer nieuwe lees-, kijk,- en luistertips.
Blijf vooral met ons meepraten en deel de nieuwsbrief met mensen die dit interessant kunnen vinden.
Share
Het waren alarmerende woorden van Maria Ressa, Nobelprijswinnares voor de Vrede 2021. De Filipijnse journalist, geïnterviewd tijdens het International Journalism Festival in Perugia eerder dit jaar, waarschuwde dat de democratie en onafhankelijke journalistiek"op de rand van een klif staan”.
Volgens Ressa is het precies nu, in 2024 en 2025 make or break voor de journalistiek omdat er een aantal belangrijke factoren samenkomen. Zo is de informatie-oorlog die in 2014 begon nog verraderlijker geworden. Door A.I en nieuwe taalmodellen verspreiden onwaarheden en polariserende berichten namelijk sneller dan ooit. Big tech giganten zoals Meta, X en Google doen te weinig hun best om extremisme en desinformatie op hun platforms tegen te gaan ten gunste van winstbejag. “Leugens verspreiden zich online zes keer zo snel als waarheden” zo zegt Ressa.
De traditionele journalistiek kampt bovendien met een vertrouwensprobleem. Als we naar Nederland kijken blijkt uit recent onderzoek van Mediawijsheid dat maar liefst 40% van de Nederlanders minder vertrouwen heeft in reguliere nieuwsmedia dan voorheen. 36% van de Nederlanders denkt dat berichten in de traditionele nieuwsmedia zoals de publieke omroep worden gecontroleerd en beïnvloed van buitenaf. Wel vindt driekwart van de Nederlanders dat onafhankelijke journalistiek cruciaal is.
Ressa: “Burgers ‘checken uit’ zodra ze zich overweldigd voelen en niet meer weten wat waar en niet waar is. Er ontstaat dan behoefte aan ‘autoriteit’ - wat kansen biedt voor totalitaire leiders die met democratie en vrije pers weinig weinig ophebben. Volgens Ressa zien we dit over de hele wereld gebeuren.
Deze thema’s raken precies aan de serie Niemand die het ziet, waarin Oekraïense journalist Sevgil Musaieva tegen een storm van Russische desinformatie vecht en waarin we onderzoeksjournalistiek Huib Modderkolk volgen terwijl hij in een wereld vol verborgenheid blijft graven naar de feiten.
Fragment uit Niemand die het Ziet: Huib Modderkolk ondervraagt voormalig Israelisch generaal en parlementslid Isaac Ben-Israel over de Nederlandse rol bij het Stuxnet-virus.
Wat vraagt deze tijd van journalisten? Hoe kunnen zij het hoofd bieden aan het afkalvend vertrouwen van het publiek?En wat is hun rol bij het tegengaan van desinformatie?
Tijdens onze meet-up in Tilburg spraken we hierover. Ester Gould (documentairemaker, journalist en producent van de serie Niemand die het Ziet) en Marije Arentze (Oost-Europa deskundige en docent aan de Fontys Hogeschool) deelden hun inzichten en beantwoordden vragen van studenten.
Een belangrijk punt dat naar voren kwam in het gesprek is dat de journalistiek actief moet blijven vernieuwen. “Journalisten kunnen soms een rigide beroepsopvatting hebben waar ze heel erg op hun eigen vertrouwde methodes leunen” zegt Marije Arentze. “Hun eerste reflex is om te factchecken, terwijl we inmiddels uit de wetenschap weten dat dat niet altijd even goed werkt tegen desinformatie. Bij een factcheck hoort immers ook dat je de onwaarheden herhaalt en opnieuw verspreidt. Bovendien kan het gevoel ontstaan dan we van niets meer weten of het wel klopt.”
Een nieuwe strategie die Arentze noemt is het concept prebunken. Wat betekent dat? In plaats van achteraf leugens te ontkrachten - debunken - leg je bij prebunken van tevoren uit wat de desinformatie-tactiek rondom een bepaald onderwerp zou kunnen zijn. "Je bent dan niet aan het 'factchecken' op wat er wordt beweerd, maar laat de logica erachter zien," legt ze uit. Meer mensen krijgen zo inzicht in de mechanismen achter beïnvloeding én het doel ervan: het ondermijnen van vertrouwen door het zaaien van twijfel.
Kan deze proactieve aanpak effectiever zijn in het bestrijden van desinformatie? In Taiwan bleek van wel, zo berichtte het Global Investigative Journalism Network. Ondanks een golf van pro-Chinese desinformatie, won de pro-soevereiniteitspartij de verkiezingen op 13 januari van dit jaar. Professor Chen-Ling Hung van de National Taiwan University schrijft dit inderdaad toe aan gerichte 'prebunking' strategieën. Taiwanese media en autoriteiten informeerden burgers proactief over potentiële desinformatietactieken, waardoor valse beschuldigingen van verkiezingsfraude en oorlogsdreiging minder effect hadden.
Transparantie als vertrouwensbooster
Tijdens de meet-up benadrukt Ester Gould het belang van transparantie van het journalistieke proces zelf. "Ik denk dat het journalistieke werk vaak onderschat wordt en dat veel mensen niet weten hoe het proces van waarheidsvinding eruitziet. Als journalisten laten zie hoe ze werken, creëer je meer vertrouwen. In deze aanpak vertel je als journalist dus niet alleen het verhaal, maar ook de weg ernaartoe.” Dit is ook wat Gould zo belangrijk vond bij het maken van Niemand die het ziet waarin onderzoeksjournalist Huib Modderkolk twee jaar lang werd gevolgd. De crew had bij uitzondering toegang tot de redactie van de Volkskrant en Huibs overleg met zijn chef, collega’s en bronnen. “Dit ‘tonen’ van hoe het een onderzoeksjournalist werkt, spreekt kijkers aan,” zegt Gould.
Uit het publiek kwam ook de vraag: “Maar hoe trek je de aandacht van de kijker te midden van een constante lawine van informatie en desinformatie?” Gould: “Wij kunnen desinformatie niet voorkomen, maar we kunnen er wel voor zorgen dat we de onderwerpen die wij belangrijk vinden zo aantrekkelijk mogelijk opdienen. Als journalist heb je de verantwoordelijkheid om koers te bepalen en te proberen zoveel mogelijk mensen iets te laten zien waarvan je gelooft dat het werkelijk relevant is. De tijd dat we de door ons onderzochte feiten konden delen en er van uitgingen dat iedereen die wel tot zich zou willen nemen is voorbij."
We horen graag van jullie in deze belangrijke discussie!
De makers van Niemand die het ziet hebben samen met het Instituut voor Beeld en Geluid een workshop ontwikkeld voor studenten, docenten en voor leerlingen in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Deze interactieve workshop richt zich op de rol van de journalistiek binnen onze democratie.
Het idee voor de workshop is ontstaan tijdens het maken van de documentaireserie. Er is de afgelopen jaren weliswaar veel aandacht voor desinformatie en ‘nepnieuws’, maar voor het belang van het herkennen van betrouwbare informatie was nog veel minder aandacht. Ook in het onderwijs. In de Niemand die het ziet-workshop krijgen deelnemers inzicht in het journalistieke proces van waarheidsvinding en leren ze betrouwbaar tot stand gekomen informatie herkennen.
Het Instituut voor Beeld en Geluid biedt al jaren verschillende workshops aan rondom nieuwswijsheid en zag in Niemand die het ziet een kans om het journalistieke werk op een bijzondere manier dichtbij te laten komen. Het afgelopen jaar is hard gewerkt aan de ontwikkeling van de workshop waarin, aan de hand van (fragmenten uit) de serie, deelnemers kennismaken met de onderzoeksjournalist als controleur van de macht. Hierbij staat het journalistieke proces van waarheidsvinding en de werking van checks & balances centraal. Deelnemers kruipen in de huid van onderzoeksjournalist Huib Modderkolk en worden geconfronteerd met een spannend mysterie. Ze moeten zelf bronnen interviewen, databases doorzoeken en kranten uitpluizen. Ze gaan op zoek naar de feiten.
De workshop daagt leerlingen uit om kritisch te denken, bronnen te verifiëren en te combineren en biedt een kans om onderzoeksjournalistiek van binnenuit te ervaren.
Vanaf september 2024 is deze workshop beschikbaar Hilversum, Den Haag of op locatie. Meer informatie vind je hier.
Een Nederlands datacentrum speelde onbedoeld een sleutelrol in een geavanceerde Russische desinformatiecampagne. Dit artikel in NRC Handelsblad van Wilmer Heck en Rik Wassens onthult hoe AI-gestuurde nepaccounts op X.com werden ingezet om propaganda te verspreiden, met servers in Dronten als onwetende gastheer van de software genaamd ‘Meliorator’.
In de Oscar winnende Roemeense documentaireCollective , volgt regisseur Alexander Nanau een team Roemeense journalisten. Ze onderzoeken een vreselijke brand in een nachtclub, waarbij veel mensen omkwamen, maar stuiten op een veel groter schandaal: wijdverspreide corruptie in het zorgsysteem. Een film die het proces van waarheidsvinding laat zien én het belang voor de democratie van journalistiek.
‘Ook de wetenschap heeft te maken met de gevolgen van desinformatie, beïnvloeding en polarisatie. Daarbij staan de feiten onder druk. Filosoof Bart Brandsma en journalist Edwin van Laar gaan in de podcast ‘Wetenschapper in Polarisatie’ dieper in op de dynamiek van het ‘wij-zij’ denken.
Bedankt voor het lezen van onze nieuwsbrief! We waarderen het enorm. Heb je vragen of suggesties, mail ons op niemanddiehetziet@theotherroom.nl
Niemand die het ziet is een productie van The Other Room en BNNVARA. Het impacttraject wordt mede mogelijk gemaakt door het Gieskes-Strijbis Fonds, Stichting Democratie en Media en het NPO-fonds.
Meld je aan voor de nieuwsbrief en krijg deze in maandelijks in je inbox